Nhưng thực tình, tôi không biết mình nên vui hay buồn. Hạng mục mà Việt Nam đăng ký “giật giải” lại là di sản cần bảo vệ khẩn cấp. Nói vui như một số người, bảo tồn không xong, nên ta phải đi... cầu cứu quốc tế. Xong, danh hiệu của UNESCO có “cứu” được tranh làng Hồ như từng xảy ra với hát Xoan Phú Thọ hay không thì vẫn dừng lại ở hy vọng.

Khác với những di sản vật thể như đình, đền, chùa..., di sản phi vật thể có mối quan hệ cơ hữu với cuộc sống hơn rất nhiều. Di sản văn hóa phi vật thể là cái vô hình. Nó tồn tại thông qua hoạt động của một cộng đồng nhất định, có thể là truyền miệng, truyền nghề, hay lưu giữ tri thức nào đó... Cộng đồng đó là chủ thể của di sản. Như di sản văn hóa quan họ, tồn tại thông qua hoạt động của các nghệ nhân, của dân cư vùng Bắc Ninh – Kinh Bắc; văn hóa cồng chiêng được lưu giữ bởi nghệ nhân, cộng đồng dân tộc Tây Nguyên...

Chủ thể thường đóng vai trò quyết định với sự tồn vong của di sản. Nhưng với nhiều di sản, vai trò của khách thể quan trọng không kém. Ca trù là một thí dụ. Với quan họ, cộng đồng thực hành, và chính cộng đồng dân cư khai sinh ra nó hưởng thụ. Hát hay không hát quan họ không liên quan đến đời sống kinh tế của người thực hành. Còn ca trù mang tính chuyên nghiệp. Nghệ nhân ca trù xưa nay hát và sống bằng tiền mà các vị khách chi trả. Ca trù là một thứ nghề. Nếu không bán được sản phẩm, “bán” được giọng hát, tiếng đàn, người nghệ nhân sẽ phải tìm kế sinh nhai khác. Và khi tình trạng này xảy ra trên diện rộng, nguy cơ để mất là tất yếu.

Tương tự với tranh Đông Hồ. Người thợ làm tranh Đông Hồ sống bằng bán tranh. Muốn sống được, thì tranh phải có người mua. Nói cách khác, với những di sản mà người nghệ nhân sống bằng sản phẩm của mình, khách thể đóng vai trò quan trọng không kém chủ thể.

Nhiều di sản có mối quan hệ chặt chẽ với thị trường, nhất là ở loại hình các nghề truyền thống. Ở làng Đông Hồ, không phải ai cũng thích làm vàng mã để rồi quanh năm bị báo chí phê phán. Nếu tranh bán được, người ta sẽ bỏ vàng mã.

Chúng ta thường rất mau đưa ra những lời chê bai, nhất là việc thực thi các biện pháp bảo tồn. Thực tế, Nhà nước có thể hỗ trợ một vài mô hình sản xuất tranh Đông Hồ, nhưng không phải cả làng. Sản phẩm làm ra sẽ đi đâu, về đâu? Ngay trong số những người yêu di sản, thường hay lên tiếng bảo vệ tranh Đông Hồ, có bao nhiêu người mua và treo tranh Đông Hồ? Bao lâu lại mua một bức tranh mới? Sản phẩm tranh Đông Hồ, rõ ràng, đang không có thị trường.

Tranh Hàng Trống có tính độc bản cao, người thợ phải vẽ tay rất nhiều công đoạn, một bức tranh Hàng Trống có giá trị khá cao, có thể lên đến vài triệu đồng. Một thị trường nhỏ cũng có thể giúp nghệ nhân Hàng Trống sống được với nghề. Tranh Đông Hồ là tranh in loạt, bán giá rẻ, chỉ khoảng 20 – 30 nghìn đồng/bức. Muốn sống được, người thợ làm tranh cần một thị trường tiêu thụ lớn hơn rất nhiều.

Cũng cần nói thêm rằng, trước kia, khách hàngmua tranh, rồi dán tranh Đông Hồ lên tường, lên vách vào dịp Tết. Được một thời gian thì bóc bỏ đi.Vì thế, năm nào người ta cũng cần mua tranh mới. Làng Hồ sống được bằng nghề tranh chính vì một thị trường như thế.