Hiện nay, mức thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đang áp dụng cho mặt hàng thuốc lá là 75%. Tại dự thảo Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt (sửa đổi), Chính phủ đề xuất 2 phương án: giữ nguyên tỷ lệ thuế suất hiện hành 75%, và cộng 2.000 đồng/bao cho phương án 1, và 5.000 đồng/bao cho phương án 2, sau đó tiếp tục tăng hàng năm, hướng đến mục tiêu tăng thuế tuyệt đối tới 10.000 đồng/bao vào năm 2030.

Và theo chương trình làm việc của Quốc hội, dự thảo luật này sẽ được đưa ra thảo luận trong kỳ họp Quốc hội vào Kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV đang diễn ra.

Theo ghi nhận từ các Đại biểu Quốc hội (ĐBQH) và chuyên gia đề cập trong các bài viết và chương trình tọa đàm gần đây, việc tăng thuế TTĐB đột ngột sẽ dẫn đến giảm mạnh về nhu cầu thuốc lá hợp pháp do người dùng sẽ chuyển sang sử dụng các loại thuốc lá bất hợp pháp giá rẻ, đồng nghĩa với đầu ra của cây thuốc lá cũng sẽ giảm mạnh và bất ngờ, gây bất lợi rất lớn cho các địa phương có vùng trồng nguyên liệu và các doanh nghiệp kinh doanh hợp pháp cũng như các bên liên quan trong chuỗi phân phối và cung ứng.

Sinh kế ổn định nhờ vùng nguyên liệu bền vững

Theo các số liệu thống kê, ngành thuốc lá hợp pháp tạo ra khoảng 1,1 triệu việc làm trực tiếp và gián tiếp, bao gồm khoảng 10.000 nhân viên nhà sản xuất, 8.000 nhân viên nhà phân phối, 110.000 đến 120.000 nông dân trồng thuốc lá và khoảng 1 triệu điểm bán lẻ tại Việt Nam. Đối với ngân sách nhà nước, ngành cũng đóng góp 26 nghìn tỷ đồng trong năm 2023.

Bên cạnh đó, thống kê trên cả nước hiện có khoảng 14.000 héc-ta gieo trồng cây thuốc lá, tập trung ở nhiều tỉnh thành như Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Kạn, Gia Lai, An Giang, Đắk Lắk…giúp các địa phương này cải thiện về mặt kinh tế - xã hội.

Câu chuyện của nông dân ở huyện Krong Bong, Đắk Lắk là một minh chứng rõ nét. Từ chỉ có mức thu nhập đủ ăn, nay người nông dân đã có thu nhập ổn định sau vài năm tham gia vào vùng trồng nguyên liệu cho nhà máy thuốc lá.

Anh Lê Đình Bảo (Thôn 1, xã Khuê Ngọc Liền, huyện Krong Bong, tỉnh Đắk Lăk) chia sẻ: “Gia đình tôi năm nay trồng 1,5 ha thuốc lá cho năng suất cao, giá cả ổn định, tăng so với niên vụ 2023 từ 3.000-5.000 đồng/kg. Bản thân tôi cũng như những hộ dân trồng thuốc lá ở huyện Krong Bong thấy cây thuốc lá mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn, đời sống ổn định hơn cho bà con nông dân so với những năm trước khi trồng các loại cây khác. Bản thân tôi và các hộ khác cũng có khả năng cho con cái ăn học được tốt hơn, nhiều vụ mua sắm được xe và xây nhà. Năm tới, tôi sẽ làm nhiều hơn để tăng thêm thu nhập. Ngoài ra, cây thuốc lá khá phù hợp với vùng đất Krong Bong nên chống được sâu bệnh, đỡ được chi phí cho bà con nông dân.”

Còn tại huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn, cây thuốc lá mang lại hiệu quả kinh tế cao cho người dân nơi đây khi được các nhà đầu tư thu mua giá cả ổn định trong các năm vừa qua. “Như trong niên vụ 2023-2024, giá thu mua từ 50.000 đến 60.000 đồng/kg. Ngoài ra, nhiều người dân khác tại địa phương cũng có thêm công ăn việc làm khi tham gia các công đoạn phân loại và ép kiện cũng như các nguồn thu nhập phụ trợ kèm theo”, ông Vi Nông Trường, Phó Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch UBND huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn từng chia sẻ tại một hội thảo.

Vậy nên có thể nói việc đảm bảo đầu ra của cây thuốc lá cũng như hoạt động đầu tư vào vùng trồng lá đóng vai trò cực kì quan trọng giúp ổn định, nâng cao đời sống người nông dân, cũng như cho nhiều người lao động khác tham gia vào các hoạt động phụ trợ tại vùng trồng nguyên liệu.

Trong khi đó, doanh nghiệp trong ngành thuốc lá cũng là một mắc xích quan trọng trong chuỗi cung ứng, đảm bảo vấn đề đầu ra bền vững cho người nông dân ở vùng trồng. “Chúng tôi kí hợp đồng với các hộ nông dân ngay từ đầu vụ, sẽ đầu tư hết cho các hộ, từ giống, phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, đến dây tưới nhỏ giọt, máy tưới, dầu tưới và tiền mặt, gần như là công ty đầu tư toàn bộ cho mùa vụ. Bà con chỉ cần có đất và công trồng. Về đầu ra, chúng tôi cũng cam kết giá mua ngay từ đầu nên mang lại thu nhập rất tốt cho bà con. Cây thuốc lá rất phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng ở vùng đất này nên cho năng suất cao, không phải là cây xóa đói giảm nghèo mà là làm giàu cho bà con nông dân ngay trên địa bàn huyện Krong Bong”, ông Vũ Đức Thuận, Chủ tịch Hội đồng quản trị kiêm Giám đốc Công ty đầu tư sản xuất Phúc Thịnh, cho hay.

Giải bài toán chuyển đổi cây trồng: Không hề đơn giản

Có thể nói,  tăng thuế TTĐB là chính sách sử dụng công cụ kinh tế với chủ đích điều chỉnh hành vi người tiêu dùng giảm tiêu thụ thuốc lá, thúc đẩy các đơn vị sản xuất nâng cấp sản phẩm lên phân khúc cao hơn, và mục đích sau cùng là tăng giá trị thu ngân sách. Tuy nhiên, nếu mức tăng và lộ trình không phù hợp với điều kiện của Việt Nam sẽ tạo cú sốc lớn, kéo theo cả những tác động tiêu cực dự đoán được và không dự đoán được.

“Ta thấy rõ các tác động của việc tăng thuế đột ngột và không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng cho việc tác động chính sách. Đối với ngành, 18 đơn vị trong hiệp hội sẽ phải thực hiện cơ cấu lại, đặc biệt là tác động rộng đến lực lượng bà con nông dân đang trồng cây thuốc lá ở các vùng biên giới”, ông Nguyễn Nam Giang, Phó Tổng thư ký Hiệp hội thuốc lá Việt Nam nhận xét.

Bà Nguyễn Thị Cúc, Chủ tịch Hội Tư vấn thuế Việt Nam, nêu cụ thể hơn tăng thuế thuốc lá thì sẽ ảnh hưởng đến người trồng thuốc lá. “Hàng ngàn người đang hưởng lợi từ việc trồng lá thuốc lá, họ có cuộc sống bền vững. Họ sẽ phải nghĩ đến chuyển đổi trồng cây gì, nuôi con gì. Đây là một điều rất khó và mất một thời gian để hình thành lại hệ thống thu mua.”

Ông Lê Văn Long, Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Krong Bong chia sẻ, với đặc thù của huyện Krong Bong diện tích đất để trồng cây công nghiệp dài ngày không khả thi

Như đặc thù của huyện Krong Bong là một bên có Vườn quốc gia Chư Yang Sin và có một hệ thống sông ngòi chằng chịt nên diện tích đất để trồng cây công nghiệp dài ngày không khả thi. Đây là chia sẻ từ ông Lê Văn Long, Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Krong Bong, tỉnh Đắk Lắk. Ông Long nói thêm: “Huyện đã ban hành Nghị quyết 04 về chuyển đổi cây trồng, vật nuôi, trong đó cây thuốc lá rất phù hợp với vùng đất phù sa bồi ở các dải ven sông, đặc biệt là một số xã không có diện tích đất lớn. Khi mà cây thuốc lá đến với Krong Bong thì có sự liên kết chặt chẽ giữa doanh nghiệp và người dân, doanh nghiệp lo kỹ thuật, các vật tư khác và bao tiêu đầu ra nên đem lại lợi nhuận cao và có chiều hướng phát triển ổn định, bền vững trên địa bàn, đảm bảo đời sống cho người dân. Từ việc liên kết này đã tạo điều kiện cho nhiều hộ đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn thoát nghèo có công ăn việc làm ổn định, đặc biệt tỷ lệ hộ nghèo ở các xã trồng cây thuốc lá có xu hướng giảm trong thời gian vừa qua.”

Còn vị Phó Bí thư Huyện ủy, Chủ tịch UBND huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn cho biết, hiện ngoài cây thuốc lá, không có một loại cây nông nghiệp nào mà người nông dân được hỗ trợ cây giống, phân bón, bao tiêu và đảm bảo lợi nhuận. “Chúng tôi cũng đã làm việc với Quỹ phòng, chống tác hại thuốc lá của Bộ Y tế để tìm giải pháp thay thế cây thuốc lá bằng các cây trồng khác nhưng qua khảo nghiệm người dân đều lựa chọn cây thuốc lá vì tính hiệu quả của nó”, ông Vi Nông Trường chia sẻ.

“Tôi không phản đối việc tăng thuế. Việc này hữu ích nhiều mặt cho Việt Nam. Tuy nhiên vấn đế là cần có một cái lộ trình đủ dài và phù hợp”, bà Đinh Thị Quỳnh Vân, Chủ tịch Công ty PWC Việt Nam nhấn mạnh.

Từ những phân tích và ý kiến nêu trên cho thấy, một khi ảnh hưởng nặng nề đến các bên liên quan, bao gồm doanh nghiệp và nông dân, thì chúng ta phải tốn thêm nhiều chi phí và nguồn lực trong thời gian dài để khắc phục các hệ lụy. Vì thế, Việt Nam cần cân nhắc lộ trình tăng thuế để các doanh nghiệp có thời gian điều chỉnh hoạt động đầu tư, sản xuất kinh doanh, đồng thời giảm thiểu cơ hội cho buôn lậu thuốc lá tăng mạnh khiến số thu ngân sách và tỷ lệ giảm sử dụng thuốc lá không như kỳ vọng.

Nam Phong