Báo cáo của Cục Công nghiệp (Bộ Công Thương) cho thấy, hiện nay cơ khí Việt Nam có thế mạnh tập trung ở 3 phân ngành chính, gồm xe máy và phụ tùng linh kiện xe máy; cơ khí gia dụng, dụng cụ ô tô và phụ tùng ô tô. Có thể nói, đây chính là mảnh đất màu mỡ cho phát triển công nghiệp hỗ trợ (CNHT) ngành Cơ khí. Đó là chưa kể đến việc thị trường robot công nghiệp tại Việt Nam sẽ chứng kiến sự tăng trưởng bùng nổ trong thời gian tới, với doanh thu ước đạt 309,80 triệu USD vào năm năm 2028…  

Hiện nay, ngành Cơ khí chế tạo trong nước cũng đã sản xuất, lắp ráp được hầu hết các chủng loại xe ô tô con, xe tải, xe khách; sản xuất xe máy đã có tỷ lệ nội địa hóa 85 - 95%, đáp ứng nhu cầu trong nước và xuất khẩu. Trong đó, phải kể đến một số DN điển hình trong lĩnh vực ô tô như Vinfast, Thành Công, Thaco… Đây cũng là những “cánh chim đầu đàn” giúp thúc đẩy ngành CNHT cơ khí phát triển về bề sâu lẫn bề rộng. Không thể phủ nhận rằng, trong những năm qua, ngành Cơ khí trong nước đã từng bước làm chủ và nâng cao tỷ lệ nội địa hóa; tạo động lực thúc đẩy các ngành công nghiệp và kinh tế khác phát triển.

Theo báo cáo của Statista, trong năm vừa qua, lĩnh vực sản xuất chế tạo của Việt Nam chiếm gần 24% tổng GDP cả nước. Năm 2023, giá trị tăng thêm của ngành công nghiệp chế biến, chế tạo nước ta đạt 3,62%, đóng góp 0,93 điểm phần trăm vào mức tăng tổng giá trị tăng thêm của toàn nền kinh tế. Dù vậy, các sản phẩm cơ khí của ngành Cơ khí Việt Nam vẫn chủ yếu tập trung vào sản xuất linh phụ kiện, hàng gia dụng, dụng cụ và phụ tùng cho ô tô, xe máy. Cũng do hạn chế về quy mô, nguồn lực và công nghệ, nên nhiều sản phẩm đòi hỏi chất lượng và yêu cầu kỹ thuật cao nhưng các DN trong nước vẫn chưa thể đáp ứng.

Theo số liệu từ Tổng cục Thống kê, trong năm 2023, tổng kim ngạch xuất khẩu nhóm hàng máy móc thiết bị dụng cụ phụ tùng khác đạt 41,478 tỷ USD. Tuy nhiên, thị phần xuất khẩu lĩnh vực này vẫn chủ yếu thuộc về khối DN FDI khi chiếm tỷ trọng gần 93%. Theo báo cáo của Hiệp hội Cơ khí Việt Nam (VAMI), cả nước có khoảng 3.100 DN ngành Cơ khí chế tạo với 53.000 cơ sở sản xuất song các sản phẩm cơ khí sản xuất trong nước hiện chỉ chiếm khoảng 7% thị trường.

Ngành Cơ khí nội địa Việt Nam gặp nhiều khó khăn trong việc chiếm lĩnh thị phần bởi chưa nhận được sự hỗ trợ hữu hiệu từ hệ thống chính sách của Nhà nước để có nhiều đơn hàng từ đầu tư công, dẫn đến cơ khí nội địa bị thua thiệt ngay trên sân nhà. Thuế nhập khẩu cao cũng khiến nhiều DN khó cạnh tranh với các đối thủ. Theo đó, DN nhập khẩu máy móc nguyên chiếc thì được hưởng mức thuế 0%, nhưng DN sản xuất trong nước nhập khẩu linh kiện sản xuất thì phải chịu mức thuế 10%. Bà Trần Thị Huế, Phó Giám đốc Trung tâm Xúc tiến đầu tư phía Bắc (Bộ KH&ĐT) cho hay, hiện có tới 70% DN cơ khí Việt Nam luôn trong tình trạng thiếu vốn nhưng nguồn vốn vay lãi suất khá cao nên không dám tiếp cận.

Bà Trương Thị Chí Bình, Tổng Thư ký Hiệp hội CNHT Việt Nam (VASI) cho biết, thị phần cho lĩnh vực cơ khí tại Việt Nam còn quá ít, bởi chất lượng sản phẩm CNHT, hàm lượng công nghệ ngành Cơ khí của một số DN trong nước hiện vẫn còn thấp, giá thành sản xuất lại cao nên luôn thiếu sức cạnh tranh. Ngoài ra, Việt Nam vẫn chưa có DN đầu tàu dẫn dắt và đứng vai trò liên kết đủ mạnh.

DN CNHT cơ khí nội địa vẫn cần tạo điều kiện phát triển

Các chuyên gia đánh giá, với dân số 100 triệu người, đa phần là dân số trẻ, Việt Nam có triển vọng trở thành trung tâm công nghiệp cơ khí hàng đầu Đông Nam Á. Sự xuất hiện của các thương hiệu điện tử và công nghệ hàng đầu thế giới như SamSung, Intel, LG, Canon, Panasonic, Qualcomm, Microsoft,… tại Việt Nam đã thể hiện tiềm năng phát triển lớn mạnh trong chuỗi cung ứng toàn cầu của thị trường này. Cơ hội lớn là thế, nhưng tận dụng đến đâu thì lại là một câu chuyện khác.

Ông Nguyễn Văn Kết, Giám đốc Công ty Cơ khí chính xác SKD Việt Nam cho rằng, điều quan trọng nhất để sản phẩm nội địa có được chỗ đứng vẫn là thị trường. Theo đó, để cạnh tranh được với sản phẩm cùng loại, DN cơ khí cần thêm các cơ chế khuyến khích; trong đó ưu tiên sử dụng hàng hóa nội địa cho các dự án kinh tế, đầu tư trong nước. Để có được thị trường, Chính phủ và các Bộ, ngành cần có cơ chế riêng cho ngành Cơ khí. Đơn cử như ưu tiên sản phẩm sản xuất trong nước, những sản phẩm nào DN trong nước đã sản xuất được và sản xuất tốt cần ưu tiên sử dụng cho các dự án, hạn chế nhập khẩu.

Ông Đỗ Hoài Nam, Chủ tịch HĐQT Công ty Cơ khí Hà Nội cho hay, Bộ Công Thương cần định hình cho DN trong nước có thể đáp ứng, phân chia thị trường để có cơ hội cung ứng sản phẩm cho thị trường nội địa. Sau đó, mạnh dạn đầu tư trang thiết bị, công nghệ mới để giảm giá thành sản xuất và cạnh tranh để từ đó tham gia chuỗi cung ứng. Ông Nam kiến nghị rằng, các DN cơ khí mong muốn Bộ Công Thương tham mưu cho Chính phủ sớm xây dựng Chiến lược, quy hoạch để phát triển ngành công nghiệp cơ khí trong thời gian sớm nhất. Cùng với đó là sớm ban hành cơ chế, chính sách hỗ trợ để DN có cơ hội tiếp cận, mở rộng hợp tác và chia sẻ thị trường, mang lại sự phát triển bền vững.

Theo đại diện Cục Công nghiệp (Bộ Công Thương), thời gian tới sẽ tiếp tục phát triển mạnh công nghiệp hạ nguồn, trong đó có một số ngành như công nghiệp năng lượng, các ngành công nghiệp về cơ khí chính xác cũng như một số ngành cơ khí chế tạo… Từ đó đảm bảo cho CNHT có điều kiện phát triển, tạo đà thúc đẩy các ngành sản xuất, lắp ráp sản phẩm hoàn chỉnh, hình thành thị trường cho CNHT trong nước duy trì và mở rộng. Đó chính là tiền đề để các DN cơ khí trong nước trở thành nhà cung cấp, tham gia sâu vào chuỗi cung ứng của các tập đoàn sản xuất, lắp ráp sản phẩm cuối cùng.

Phương Minh