Hạn chế lớn nhất của ngành CN sản xuất ô tô Việt Nam là tỉ lệ nội địa hóa còn thấp, vẫn phụ thuộc lớn vào linh kiện nhập khẩu. Mỗi năm, ngành ô tô tiêu tốn gần 10 tỷ USD cho việc nhập khẩu linh kiện; tính cạnh tranh của sản phẩm xuất khẩu còn yếu, manh nha… Điều này dẫn tới mất cân bằng cán cân thương mại, thiếu hụt giá trị gia tăng trong nước, không tạo được chuỗi cung ứng nội địa và nhất là không tích luỹ được năng lực sản xuất công nghệ cao, ngoại tệ bị chảy ra nước ngoài… Những hạn chế, yếu kém này xuất phát từ nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau.
Để bảo đảm cho sự phát triển nhanh và bền vững của ngành CN sản xuất ô tô Việt Nam, hướng sản phẩm ô tô "Made in Việt Nam" ra thị trường xuất khẩu, đặc biệt trong bối cảnh, tình hình mới khi đất nước ta đang bước vào kỷ nguyên giàu mạnh, phồn vinh, hạnh phúc - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, ngành CN sản xuất ô tô Việt Nam cần có sự chuẩn bị kỹ lưỡng hơn để có những đột phá và bước nhảy mới mà trước hết là phải tăng được tỉ trọng nội địa hóa sản phẩm ô tô sản xuất tại Việt Nam theo đúng nghĩa. Đây là yêu cầu khách quan và cũng là đòi hỏi cấp bách đặt ra.
Điều này càng cấp thiết và đồng thời cũng có cơ sở hơn với các Nghị quyết "trụ cột" mới đây của Bộ Chính trị, đặc biệt là các Nghị quyết về đột phá phát triển KHCN, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia; về hội nhập quốc tế; về phát triển kinh tế tư nhân; về xây dựng và thi hành pháp luật; về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia…
Vậy, chúng ta cần làm gì, cần có các cơ chế chính sách như thế nào để phát triển nhanh và bền vững ngành CN sản xuất ô tô Việt Nam, cần có những giải pháp ra sao để tăng tỉ lệ nội địa hóa sản phẩm ô tô – sản phẩm công nghiệp hỗ trợ (CNHT) mang nhãn hiệu "Made in Việt Nam" cũng như tăng tính cạnh tranh của sản phẩm khi hướng ra thị trường xuất khẩu?
Trước hết, cần phải khẳng định, tăng tỷ lệ nội địa hóa các sản phẩm CNHT ngành ô tô là đáp ứng nhu cầu trong nước. Chúng ta có trên 100 triệu dân. Xu thế chuyển sang sử dụng ô tô là một tất yếu, giống như trước đây từ xe đạp chuyển sang xe máy hàng loạt. Bây giờ, dân số Việt Nam bắt đầu chuyển sang ô tô. Nhu cầu trong nước sẽ vô cùng lớn. Việc phục vụ nhu cầu trong nước là một trong những định hướng và vai trò quan trọng của CN ô tô.
Thứ hai, bản thân CN ô tô rất quan trọng, giải quyết nhiều việc làm.
Thứ ba, CN ô tô là nền tảng để phát triển các ngành CN khác, ví dụ như luyện kim, cơ khí, chế tạo và hình thành hệ sinh thái giải quyết rất nhiều việc làm liên quan đến bảo dưỡng, bảo trì, phục vụ nhiều nhu cầu khác của nền kinh tế. Chúng ta phải ghi nhận có cả nhu cầu về ô tô liên quan đến cả quốc phòng, du lịch, vận tải, nông nghiệp và nhiều nhu cầu khác, chứ không chỉ riêng sử dụng xe cá nhân để giao thông, luân chuyển.
Chính vì vậy, CN ô tô phát triển và đặc biệt là nội địa hóa là một định hướng chính sách rất quan trọng và phải là mục tiêu ưu tiên phát triển của Việt Nam. Chúng ta đã rất cố gắng để phát triển ngành CN ô tô, Chính phủ đã có một loạt chính sách thực chất để thúc đẩy, nhưng tỉ lệ nội địa hóa của ngành CN ô tô vẫn còn khá thấp. Đối với xe bốn chỗ ngồi chỉ mới đạt được khoảng 10-20% tỉ lệ nội địa hóa. Còn các sản phẩm ô tô tải, xe khách đạt được mức khá hơn. Nhưng mong muốn thì còn cao hơn. Đó là ngành CN quan trọng đối với nền kinh tế của đất nước và đối với rất nhiều lĩnh vực khác nữa: Giải quyết công ăn việc làm, tạo hệ sinh thái và tạo nền tảng để phát triển các ngành CN quan trọng khác như máy nông nghiệp, thậm chí là các thiết bị hay máy móc cho quốc phòng an ninh. Do vậy, tập trung để nâng cao năng lực và tỉ lệ nội địa hóa là nhiệm vụ rất quan trọng của ngành ô tô và của chúng ta trong thời gian tới.
Tuy nhiên, theo các chuyên gia thì giải pháp nâng tỉ lệ nội địa hóa lên là rất cần thiết, song thị trường trong nước tương đối bé. Thái Lan tiêu thụ trong nước 01 triệu xe thì chúng ta chỉ bán được 400.000 - 500.000 xe. Thị trường bé như vậy thì tập trung để đầu tư có thể sinh lãi là không hề dễ dàng.
Nguyên nhân thứ hai là các hãng sản xuất ô tô nước ngoài có hệ sinh thái và gắn kết các chuỗi sản xuất và cung ứng. Mình có vào để đạt chuẩn mực của thế giới và đạt được mức giá mà thị trường chấp nhận là một khó khăn.
Nguyên nhân thứ ba là nguồn lực của các doanh nghiệp (DN) trong nước gồm cả công nghệ, nghiên cứu, tài chính…, còn khá hạn chế.
Nguyên nhân thứ tư là một loạt chính sách có đề ra tỉ lệ, đề ra cam kết, nhưng việc triển khai trên thực tế vẫn chưa đạt yêu cầu.
Các chuyên gia trong nước đã đưa ra nhiều giải pháp. Trong đó, giải pháp đầu tiên là không chia nhỏ thị phần. Chúng ta nói cam kết nhưng thị phần quá bé và bây giờ là cả chục hãng sản xuất. Nếu chia nhỏ thị phần, không có cái gì để hình thành khung thị phần lớn thì sẽ rất khó. Do vậy, phải có cam kết và thương lượng, phân công, phân nhiệm để các hãng đầu tư nội địa hóa có được một khung thị phần đủ lớn để có thể sản xuất.
Giải pháp thứ hai là vấn đề năng lực. Cần thực hiện tốt Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị để hình thành các DN quốc dân đủ mạnh. Liên quan đến giải pháp nâng cao năng lực thì có phản ứng chính sách rất quan trọng là sự đặt hàng của Nhà nước. Rõ ràng nếu DN lớn đã nhắm tới thị trường thì sự hỗ trợ đặt hàng của Nhà nước rất quan trọng giúp DN có đủ thị phần để đầu tư, tạo được đầu ra cũng như thị phần tương đối lớn giúp các DN có thể dũng cảm đầu tư hơn.
Giải pháp thứ ba là phải đặt ra các tiêu chuẩn và quy chuẩn của Việt Nam để thúc đẩy thị trường, thị phần trong nước, bảo đảm tiêu chuẩn quy chuẩn của thời đại mới, của giai đoạn chuyển đổi mạnh sang kinh tế xanh, sang trí tuệ nhân tạo và quản trị thông minh. Rõ ràng là nếu chúng ta đặt ra các tiêu chuẩn này thì Việt Nam có thể đang bắt đầu gần như giống hầu hết các nước trên thế giới.
Giải pháp thứ tư là tập trung vào KHCN và đầu tư dẫn dắt KHCN để đáp ứng các tiêu chuẩn đề ra, đồng thời tạo ra năng lực cạnh tranh của Việt Nam.
Có như vậy, vấn đề nội địa hóa ngành CN ô tô mới có thể phát triển xứng tầm, đáp ứng nhu cầu thị trường trong nước, mà còn tham gia sâu rộng hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu trong kỷ nguyên vương mình của dân tộc./.
TS. Nguyễn Sĩ Dũng - Nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội
